به مناسبت ۱۸ تیر، روز ادبیات کودک و نوجوان
ادبیات کودک و نوجوان به نوشتهها و سرودههای ادبی ویژهی کودکان و نوجوانان میگویند. این نوع ادبیات هم شامل بخشی از فرهنگ شفاهی عامه، مانند لالائیها، مثلها، قصهها است و هم داستانها و نمایشنامهها و اشعار و نیز نوشتههایی در زمینهی دین، دانش اجتماعی، علم و کاربردهای آن، هنر و سرگرمی را دربر میگیرد که نویسندگان و سرایندگان برای کودکان و نوجوانان پدید میآورند.
ویژگیهای مهم ادبیات کودک و نوجوان بدین شرح است:
۱. با زبان و بیان، توانایی درک و زبان نوشتاری، تخیل و تجربههای کودکان و نوجوانان متناسب است.
۲. به رشد و پرورش شخصیت خواننده کمک میکند.
۳. اهمیت تصویر را برای کودک و نوجوان برابر با اهمیت نوشته میداند و همواره بخشی از پیام را با تصویر بیان میکند.
مهمترین اهداف ادبیات کودک و نوجوان عبارتند از:
الف. آماده کردن کودک برای شناختن، دوست داشتن و ساختن محیط.
ب. شناساندن کودک به خویشتن، ایجاد احترام به اصالت انسانی و میل به اعتلای مدام.
ج. سرگرم کردن و لذتبخش بودن.
د. علاقهمند کردن کودک به مطالعه و ایجاد عادت به آن.
ه. ایجاد و تقویت صلح در جهان.
تاریخ ادبیات کودک و نوجوان در همه کشورهای جهان کما بیش چهار مرحله داشته است:
۱. آفرینش و انتقال آثار ادبی به صورت شفاهی.
2. گردآوردن و و نوشتن آثار ادبی شفاهی.
۳. پدید آوردن آثار ادبی با الهام از آثار شفاهی.
۴. آفرینش آثار ادبی ویژهی کودک و نوجوان.
تاریخ ادبیات کودک ونوجوان در ایران:
با تأسیس دارالفنون در زمان ناصرالدینشاه قاجار و تحولات اجتماعی نظیر دایر شدن مدرسه به سبک اروپایی و جایگزینی مکتبخانهها با مدارس، ترجمه، روزنامه، صنعت چاپ و تغییر در نگاه به زندگی و فعالیتهای جمالالدین اسدآبادی در اواخر دورۀ ناصرالدین زمینههای ظهور ادبیات کودک و نوجوان با تعریف امروزیاش مهیا شد.
مهمترین چهرههای ادبی که در دورۀ مشروطه به ادبیات کودک و نوجوان توجه کردند عبارتند از: یحییخان دولتآبادی، نسیم شمال، بهار، ایرج میرزا و ابوالقاسم لاهوتی در شاخۀ شعر و طالبوف، زینالعابدین مراغهای، میرزا اسماعیل خان تبریزی (آصف) و سلیم قره باغی در شاخۀ داستان.
شعر زیر از یحییخان دولتآبادی را میتوان از اولین شعرهای کودک و نوجوان ادبیات فارسی به حساب آورد:
زنبور عسل به خانۀ خویش
ششگوشه بساخت لانۀ خویش
او خانۀ خود نمود آباد
کی درس مهندسی به او داد؟
آنکس که بداد عقل و هوشش
بنهاد به جای نیش نوشش
از دیگر سو با ترجمۀ آثار اروپایی و سفر به اروپا، زمینۀ خلق داستان کودک و نوجوان فراهم شد. نخستین آثار ترجمه شده در ادبیات کودک و نوجوان ایران، برگردان حکایتهای ازوپ و لافونتن بودند که در کتابهای آموزشی منتشر میشدند. هرچند در ابتدا مخاطبان این رمانها همه مردم بودند، بعدها نوجوانان مخاطبان اصلی این رمانها شدند. خرنامه، رابینسون کوروزوئه، بیست هزار فرسنگ زیر دریا و سفر به دور دنیا از مهمترین آثار کودک و نوجوان ترجمه شده و مترجم همایون، علی اصغر فصیحی و عبدالعظیم قریب مترجمان بزرگ در دورۀ مشروطهاند.
در دورۀ پهلوی توجه به ادبیات کودک و نوجوان و ترجمۀ آثار نویسندگان خارجی با این مضامین فزونی یافت. روحی ارباب، مهری آهی، شمسالملوک مصاحب و اردشیر نیکپور مترجمان فعال این دورهاند و کتابهایی چون شازده کوچولو، آلیس در سرزمین عجایب، قصههای برادران گریم، جزیرۀ گنج، پینوکیو، کوچولو و گارسون و شیطان کوچولو ترجمه و منتشر شد.
محمدعلی جمالزاده، رسول پرویزی، سعید نفیسی، صنعتیزاده کرمانی و جبار باغچهبان، صمد بهرنگی، نادر ابراهیمی، علیاشرف درویشیان، منصور یاقوتی، نسیم خاکسار و بهرام بیضایی از جمله داستاننویسان کودک و نوجوان در این دوره و خالق کتابهایی چون یکی بود یکی نبود، تلخ و شیرین، صندوقچۀ اسرار، سر و ته یک کرباس، شلوارهای وصلهدار، ماهی سیاه کوچولو، قصه آه، پوست نارنج، دور از خانه، سنجابها، قصۀ گلهای قالی، پهلوان پهلوانان پوریای ولی و بزی که گم شد هستند و شاعرانی چون نیما یوشیج، سیاوش کسرایی با شعر آرش کمانگیر و دماوند خاموش، پروین اعتصامی در شعرهای تمثیلی خود که قهرمانان آن ها کودکانند و بیشتر جنبۀ آموزشی دارند، عباس یمینی شریف با کتاب مفصل نیم قرن در باغ شعر کودکان، باغ دوستی، شعر با الفبا، سیاهک و سفیدک، احمد شاملو با شعرهایی چون مردی که لب نداشت و ننه دریا، فروغ فرخزاد با شعر علی کوچولو، پروین دولتآبادی با مجموعههایی چون خانۀ مقوایی، گل بادام، بر قایق ابرها، شهر سنگ، جمجمک برگ خزون، گذری در ادبیات کودکان و محمود کیانوش با مجموعههایی چون جهان ما، آبهای خسته و ناگهان انسان و زمینش به شعر کودک و نوجوان توجه کردند. شعر زیر از نیما بهخوبی توانسته است مؤلفههای شعر کودک و نوجوان را عرضه کند:
گلها واشدند
برفها پاشدند
از رو سبزهها
از روی کوهسار
بچهها بهار
داره رودخونه
میخونه به گوش
پوستین را بکن
قبا را بپوش
بیدار شو بیدار
بچهها بهار
دارند میروند
دارند میپرند
زنبور از لونه
بابا از خونه
همه پی کار
بچهها بهار
همزمان با این دو شاخۀ مهم ادبی-شعر و داستان- تصویرگری، بازآفرینی، نقد کتابهای کودک و نوجوان، انتشار کتابهایی با موضوع نظریههای روانشناسی کودک و انتشار مجلههای کودک و نوجوان توانست در راه پویایی ادبیات کودک و نوجوان در ایران گام بردارد.
اولین هستۀ شعر کودک پس از انقلاب، در جلسههای هفتگی مجلۀ کیهان بچه ها شکل گرفت. در این جلسات کسانی چون جعفر ابراهیمی، وحید نیکخواه آزاد، بیوک ملکی، مصطفی رحماندوست، اسدالله شعبانی و شکوه قاسمنیا حضور داشتند و برای کودکان و نوجوانان شعر میسرودند.
با افزایش فعالیت مجلههای کیهان بچه ها و سروش، بسیاری از جوانترها نیز به شعر کودک و نوجوان روی آوردند و سرایش شعر برای این افراد جامعه بیشتر و هنرمندانهتر شد؛ ناصر کشاورز، محمدکاظم مزینانی، شهرام رجبزاده، بابک نیکطلب، افشین علاء، افسانه شعباننژاد و رودابه حمزهای از شاعرانی هستند که در دهۀ 70 به جمع شاعران کودک و نوجوان پیوستند.
روند پیوستن شاعران به شعر کودک و نوجوان و رشد و شکوفایی این نوع شعر در دهههای 80 و 90 فزونی یافت. در این دو دهه، تشکیل انجمن های شعر کودک و نوجوان، فعال شدن حوزۀ نقد شعر، برگزاری جشنواره و جایزههای ادبی در این رشد نقشی مؤثر داشتند. از شاعران دهۀ 80 میتوان از محمد گودرزی دهریزی، حمید هنرجو، غلامرضا بکتاش، یحیی علویفرد، مریم اسلامی، سید سعید هاشمی و حامد محقق نام برد. اگرچه برخی از آنها چون غلامرضا بکتاش و حمید هنرجو از اواخر دهه 70 فعالیت خود را آغاز کردند، اوج فعالیت هنری آنها مربوط به این دوره است.
داستان کودکان و نوجوان نیز پس از انقلاب پویا شد و با مضمونهای گوناگونی چون دفاع مقدس، که از رخدادهای مهم آن دوره بود، دین و آیین، دغدغههای کودکان و نوجوانان و آموزش آنها و به صورت ویژه فانتزی، کتابهای فراوانی را به مخاطبان عرضه کرد.
مهدی آذریزدی، احمدرضا احمدی، محمدرضا سرشار، محمدرضا بایرامی، فریبا کلهر، هوشنگ مرادی کرمانی، امیرحسین فردی، مصطفی رحماندوست، منوچهر احترامی، فرهاد حسنزاده، شکوه قاسمنیا، حسین ابراهیمی الوند، توران میرهادی، مهدی حجوانی، محسن هجری، احمد اکبرپور، شهرام شفیعی، گلی ترقی، طاهره ایبد، حمیدرضا شاهآبادی، اکبر صحرایی، داوود امیریان از چهرههای مهم د استاننویس پس از انقلابند.
مرحوم مهدی آذریزدی، نویسنده کشورمان، ۱۸ تیرماه سال ۸۸ در ۸۸ سالگی در بیمارستان آتیه تهران دار فانی را وداع گفت و در حسینیه خرمشاه یزد در نزدیکی محل زندگیاش به خاک سپرده شد.
«قصههای خوب برای بچههای خوب»، «قصههای تازه از کتابهای کهن»، «گربه ناقلا»، «گربه تنبل»، «مثنوی» (برای بچهها)، «مجموعه قصههای ساده» و تصحیح «مثنوی» مولوی (برای بزرگسالان) از جمله آثار این نویسنده کودک و نوجوان است. زندهیاد آذریزدی که او را پرتیراژترین نویسنده تاریخ ادبیات کودک و نوجوان ایران میدانند، در مجموع، بیش از ۲۰ عنوان کتاب برای بچهها نوشته است. جند سالی می شود که از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی، بنابر پیشنهاد شورای فرهنگ عمومی، 18 تیر به عنوان روز رسمی ادبیات کودک و نوجوان در کشور اعلام شده است.
در حال حاضر ادبیات کودک و نوجوان به یکی از شاخه های مهم ادبیات فارسی تبدیل شده است و شاعران و نویسندگان بسیاری توانسته اند آثاری درخور برای کودکان و نوجوانان خلق کنند و هر ساله بر تعداد فعالان این حوزه افروزده میشود.
منابع:
دانشنامه زبان و ادب فارسی، انوشه، حسن؛ تهران، سمت، ۱۳۷۶، چاپ اول، ج۲
گذری بر ادبیات کودکان، ایمن، لیلی (و دیگران)؛ تهران، شورای کتاب کودک، بیتا، چاپ اول
تاریخچه ادبیات کودک و نوجوان در ایران، یادداشتی از معصومه مرادی در سایت «شهرستان ادب»